Zmysł równowagi

Stałe przeciwstawianie się sile grawitacji i możliwość utrzymywania ciała w równowadze, zarówno podczas ruchu, jak i spoczynku, zawdzięczamy dobrze funkcjonującemu zmysłowi równowagi, nazywanemu również układem przedsionkowym lub błędnikiem. Budowa i funkcjonowanie błędnika są bardzo skomplikowane. Znajdujące się w nim receptory odbierają informacje o niewielkich nawet odchyleniach głowy i ciała od pionowego położenia.

Pobudzenia powstałe w błędniku wyzwalają bardzo złożone reakcje równowagi, w wyniku których odpowiednio zmienia się napięcie poszczególnych grup mięśni, wyzwalają się kompensacyjne ruchy oczu, głowy, kończyn i tułowia. Mają one na celu utrzymanie równowagi i zabezpieczenie przed wytrąceniem z niej. Dzięki reakcjom równowagi możliwe jest więc dostosowanie postawy do zmieniającego się położenia środka ciężkości.

Gdy z różnych powodów funkcjonowanie zmysłu równowagi i współpracujących z nim układów jest niewłaściwe, pojawia się wiele problemów w rozwoju różnych sprawności. Nieprawidłowości mogą dotyczyć najwcześniejszych umiejętności w rozwoju ruchowym i tych osiąganych później – chodzenia, biegania, skakania itp. (tzw. równowaga dynamiczna). Mogą również wystąpić trudności w utrzymywaniu pozycji (tzw. równowaga statyczna). Dzieci z takimi problemami znajdują się „w ciągłym ruchu”, często opierają się o kogoś, albo o coś, potykają się lub przewracają. Nie potrafią odpowiednio „rozłożyć” napięcia mięśni wokół środka ciężkości i ciągle „podążają” za nim. Dzieci takie najczęściej czują się bezradne i niepewne.

Ćwiczenia

Praca z dzieckiem powinna być ukierunkowana na naukę kontrolowania oraz czucia ciała, jego ruchów i pozycji, w jakich się znajduje. Zawsze należy rozpoczynać od ćwiczeń najprostszych: uświadamiania, w jakiej pozycji się znajdujemy, jak razem poruszają się obie kończyny górne, dolne, jak poruszają się obie kończyny po tej samej stronie, a dopiero następnie po przekątnej.

1. Stanie w poprawnej pozycji stojącej z oczami otwartymi, następnie zamkniętymi, początkowo z opuszczonymi, następnie wyciągniętymi w przód rękoma (mierzymy czas lub liczymy, jak długo dziecko potrafi utrzymać pozycję – staramy się, aby z czasem doliczyć do 10, później 20 i 30). W prawidłowej pozycji stojącej stopy są nieznacznie rozstawione (na szerokość bioder), gdy dziecku sprawia trudność stanie z tak ustawionymi stopami, może początkowo rozstawić je szerzej.
2. Pozycja jak wyżej; kołysanie się na boki. Wychylenia na początku niezbyt duże, rytmiczne, następnie takie, aby stopa nogi przeciwnej do kierunku wychylenia oderwała się od podłoża. W tej pozycji dziecko może wykonywać skręty głowy w prawo i w lewo, spoglądając w danym kierunku.
3. Stanie na jednej nodze z oczami otwartymi, następnie na drugiej, tak długo, jak dziecko potrafi. Odliczając podczas kolejnych zajęć z dzieckiem, oceniamy, czy umiejętności dziecka zwiększają się i jak wydłuża się czas stania na jednej nodze (liczymy jak wyżej).
4. Stanie na jednej nodze z oczami zamkniętymi, następnie na drugiej, tak długo, jak dziecko potrafi (odliczamy jak wyżej). Czasami będzie to bardzo trudne, lecz w kolejnych próbach na pewno będzie poprawa.
5. Dziecko klęka na macie lub podłodze, starając się przyjąć pozycję klęku prostego. Gdy utrzymanie tej pozycji sprawia trudność, siada na piętach i odbija piłkę, do drugiego dziecka lub opiekuna (też klęczącego) albo o ścianę. Wyrzuca piłkę w różnych kierunkach i do celu oraz ją łapie.
6. Chodzenie po podłodze po linii prostej (palce jednej stopy dotykają pięty drugiej stopy); później chód po belce. Początkowo chodzenie do przodu, następnie do tyłu i bokiem (w jedną i drugą stronę).
7. Maszerowanie w miejscu z wysokim unoszeniem kolan i palcami skierowanymi ku dołowi. Następnie marsz dookoła pokoju.
8. Przechodzenie przez różne przeszkody (tor przeszkód), następnie przeskakiwanie przez nie obu stopami.
   Podskakiwanie jak pajac. Jeżeli dziecko nie potrafi, początkowo trzeba ćwiczyć same ruchy kończyn górnych, następnie nóg, a potem ruchy te łączyć.
9. Chodzenie, a później podskoki z odstawianiem jednej nogi w bok i dostawianiem drugiej (ruchy takie jak hołubce w tańcu „krakowiak”). Chodzenie na palcach i na piętach.
10. Skakanie na skakance.
11. Ćwiczenia na ruchomych przyborach (koń na biegunach, deska równoważna, półokrągłe platformy).
    Pełzanie jak jaszczurka, krokodyl, chodzenie jak kaczka, skakanie jak zając, kangur.
12. Balansowanie na dużej piłce w leżeniu na brzuchu, plecach, w siadzie. Wyrabianie odruchu podparcia na rękach. W ćwiczeniach na piłce konieczny jest nadzór i pomoc osoby dorosłej.
13. Obroty na krześle (fotelu) obrotowym. Po kilku obrotach koncentrowanie wzroku na wyznaczonym na ścianie wyraźnym celu, znajdującym się na wysokości oczu dziecka. Małe lub obawiające się obrotów dziecko początkowo może siedzieć na kolanach osoby dorosłej i stopniowo przyzwyczajać się do ruchu obrotowego.
14. Zabawy na placu zabaw: huśtawki, zjeżdżalnie, drabinki. Gry
    „w klasy”, w piłkę i inne.
15. Bieganie lub szybki marsz w terenie z natychmiastowym zatrzymywaniem się na chwilę i ponownym ruchem. W ten sposób ćwiczy się nie tylko równowagę, lecz także kontrolę ciała.

Powyższe ćwiczenia ułożone są według zwiększającego się stopnia trudności, ale można z nich wybierać różne. Należy pamiętać, aby zawsze rozpoczynać od najłatwiejszych, czyli od takich ćwiczeń, które dziecko wykona i będzie miało zadowolenie, gdy odniesie sukces. Jeżeli zadanie jest zbyt trudne, należy ćwiczyć poszczególne jego elementy i kolejno, stopniowo je łączyć. Każde dziecko może mieć inne trudności w ich wykonaniu. Ważne jest, aby ćwiczenie było dla dziecka interesujące, zawierało jakiś nowy element i aby dziecko skupiło uwagę na jego wykonaniu. Powtarzanie ćwiczeń w jednakowej formie jest nudne i nie motywuje dziecka do jego wykonania.

Aby ocenić postęp w ćwiczeniach, rodzice, opiekunowie lub osoby pracujące z dzieckiem powinny prowadzić dzienniczek i zapisywać, jakie występują trudności i jak zmienia się jakość wykonywanych ćwiczeń. Nie należy zmuszać dziecka do żadnego ćwiczenia, lecz umiejętnie zachęcić i zmotywować do podejmowania prób i powtórzeń.
Podczas wykonywania ćwiczeń równoważnych należy zachować szczególną ostrożność. U dzieci z nadwrażliwością błędnika mogą łatwo wystąpić nudności, wymioty, zblednięcie lub zaczerwienienie twarzy, pocenie się, nieskoordynowane ruchy gałek ocznych, zaburzenia orientacji lub inne. Jeżeli pojawiają się takie objawy, należy natychmiast przerwać ćwiczenie, pozwolić dziecku odpocząć i je obserwować. Następnym razem należy zaproponować prostszą wersję i skrócić czas ćwiczenia. Jeżeli objawy mimo to będą się powtarzać, należy zasięgnąć porady lekarza. Szczególną ostrożność i wyraźne stopniowanie trudności w tego rodzaju ćwiczeniach należy zachować u dzieci z padaczką, skłonnością do silnych reakcji emocjonalnych, chorobami serca i narządu wzroku.

źródło: M. Borkowska, K. Wagh, Integracja sensoryczna na co dzień…