Teatroterapia

Teatroterapia podobnie jak większość dziedzin arteterapii posiada bardzo bogate tradycje, począwszy od starożytności, kiedy dostrzeżono nie tylko lecznicze, ale i wychowawcze, ekspresyjne właściwości teatru. Już Arystoteles w Poetyce określił najważniejsze elementy dramatu, katharsis (oczyszczenie) i mimesis (naśladowanie). Stwierdził też, że dramat w równym stopniu oddziałuje na widzów i aktorów. Teatroterapia (łac. teatrum – teatr; gr. therapeuein – leczenie), jest zdaniem E. J. Koniecznej przede wszystkim „narzędziem do wewnętrznego wzrostu i wzbogacenia osobowości”.
Jest też definiowana jako „spontaniczne przedstawienie teatralne, stosowane w celach terapeutycznych przy udziale dzieci i dorosłych z zaburzeniami charakteru”. Znajduje ona zastosowanie (głównie w formie zajęć grupowych) w pracy z osobami z zaburzonym charakterem, osobami niepełnosprawnymi intelektualnie, osobami chorymi psychicznie, ale także poddanymi opiece paliatywnej, zagrożonymi wykluczeniem społecznym, również w celach profilaktycznych z dziećmi i młodzieżą. Tak szeroki obszar oddziaływania sprawia, że jej lecznicze właściwości wykorzystuje nie tylko medycyna, ale także nauki humanistyczne i społeczne (m.in. psychologia, psychoterapia, pedagogika).

Teatroterapia łączy w sobie różne rodzaje aktywności artystycznej, pośrednio wiąże się z teatrem edukacyjnym, którego celem jest „wchłanianie, powtarzanie i przyswajanie odpowiednich zachowań”, jak również uwzględnianie potrzeb intelektualnych, emocjonalnych, moralnych, estetycznych dziecka. Wykazuje też związki z terapią poprzez sztuki teatralne (terapią za pomocą utworów przeznaczonych do wystawiania na scenie).
Wśród rodzajów teatroterapii E. J. Konieczna wyróżnia:

– psychodramę (spontaniczne przedstawienie sceniczne, które opiera się na wewnętrznych przeżyciach i problemach osób, gdzie umożliwia się uczestnikom ponowne doświadczenie – tym razem na scenie – konfliktów interpersonalnych w celach terapeutycznych);
– dramę (metodę pomocniczą w nauczaniu, ale też samoistną metodę w wychowaniu poprzez rozwijanie wyobraźni, kreatywności, wrażliwości, umiejętności współpracy z innymi osobami, radzenia sobie z życiowymi problemami);
– pantomimę (nieme widowisko sceniczne, gdzie treść przekazywana jest wyłącznie za pomocą ruchów, gestów,
mimiki).

Analizując specyfikę poszczególnych odmian psychodramy, zauważa się, że główną jej funkcją jest katharsis, przeżycie emocjonalne niosące ulgę przez oczyszczenie z nagromadzonych uczuć.
Dzięki katharsis człowiek zaczyna widzieć nurtujące go dotąd problemy w nowym świetle, a co ważne zauważa też możliwości ich rozwiązań. Psychodramie towarzyszą różne techniki z wykorzystaniem roli, spośród których najczęściej stosuje się:

– zamianę ról (polega ona na przeżywaniu siebie z perspektywy roli innej osoby, np. ojca. Pozwala na osiągnięcie wewnętrznego spokoju, rozwiązanie wewnętrznych konfliktów);
– granie roli (związana z poszerzeniem repertuaru ról, jakimi człowiek posługuje się w życiu, zwiększa empatię, poczucie własnej wartości);
– trening roli (związany z wymienioną wcześniej techniką „granie roli”, jest szczególnie pomocny w wyćwiczeniu
określonej roli społecznej, co przekłada się na lepsze funkcjonowanie w grupie);
– role improwizowane (swobodne scenki grupowe, gdzie role odgrywane spontanicznie służą kształceniu wyobraźni, kreatywności, wiary we własne siły i możliwości).

Wśród pośrednich, acz bardzo wartościowych form teatroterapii na szczególną uwagę z pewnością zasługuje wspomniany wcześniej teatr edukacyjny. Jest on nastawiony na zaspokojenie holistycznych potrzeb jednostki, w tym ważnej w życiu potrzeby współdziałania. Zadania artystyczne schodzą tu na dalszy plan, najważniejsze są cele edukacyjne, resocjalizacyjne i terapeutyczne (z psycho- i socjoterapii). Teatr edukacyjny, będąc ważnym narzędziem rozwoju społecznego młodzieży, ale i osób dorosłych, uczy uczestników wzajemnej akceptacji, przedkładania relacji międzyludzkich ponad relacje teatralne. Ważne jest tu partnerstwo i reguła „współbycia”, a nie hierarchii. Tym samym daje uczestnikom poczucie przynależności oraz buduje tożsamość.

Zajęcia z psychodramy odbywają się w małych, liczących 10–15 osób grupach (dzieci, młodzież, dorośli) i znajdują zastosowanie w psychiatrii, w poradnictwie psychospołecznym dzieci uzależnionych rodziców, w szkołach dla niepełnosprawnych intelektualnie jako projekt towarzyszący, także w świetlicach szkolnych jako środek pomocniczy (problemy integracyjne). Potwierdza się też wykorzystanie psychodramy w poradniach psychologicznych dla
rodziców, dzieci i młodzieży, w domach dziecka jako poboczny środek zapobiegawczy.

Drugi z wymienionych rodzajów teatroterapii – drama (gr. drao = działam, usiłuję) jest metodą pracy z grupą, w której wykorzystywane są techniki parateatralne. Dzięki tym technikom tworzone są sytuacje wychowawcze, edukacyjne, które stają się dla uczestników zajęć inspiracją do zdobywania wiedzy (o sobie i innych), wprowadzania zmian postaw, modyfikacji dotychczasowych zachowań.

Drama, w której brak sztywnego podziału na aktorów i widzów, wykorzystuje naturalną umiejętność wcielania się
człowieka w role. Oparta na improwizacji umożliwia działanie i obserwację zachowań innych osób, a tym samym zachowań własnych, albowiem drama odnosi się do tego, co dzieje się pomiędzy ludźmi (w odróżnieniu od psychodramy, która dotyczy tego, co dzieje się w nas samych).

Do upowszechnienia dramy przyczynił się Brian Way, ale to Peter Slade zaproponował metodę pracy z dziećmi w szkołach, gdzie techniki teatralne wykorzystywane są nie do popisywania się uczniów przed publicznością w trakcie spektakli szkolnych, ale do aktywizacji ich pełnego rozwoju. Wspomniany Way rozwinął zasady Slade’a, tworząc podstawy filozofii i metodyki dramy. Z kolei uporządkowanie teoretycznych podstaw dramy zawdzięczamy Gavinowi
Boltonowi (który działał we współpracy z Dorothy Heathoce).

W działaniach opartych na dramie stosowane są różne strategie i techniki. Do strategii dramy należy:

– pięć poziomów świadomości w stop klatce;
– antycypacja i retrospekcja;
– w płaszczu eksperta;
– nauczyciel w roli.

Natomiast wśród technik dramy wyróżnia się te oparte na pracy z przedmiotami (np. walizka, przynęta), oparte na pracy z rolą (np. karta ról, wywiad w roli) oraz oparte na pracy z ciałem (np. rzeźba, lustra). Wybór odpowiednich strategii i technik jest zdeterminowany potrzebami grupy. Odgrywając role, wchodząc w określone role, w świat fikcyjny, uczestnicy dramy angażują się na poziomie intelektualnym (poprzez dialogi i argumentacje
w trakcie konfliktów dramowych); emocjonalnym (poprzez przeżywanie roli); fizycznym (poprzez zaangażowanie ciała do zachowań wynikających ze zdarzeń w zaaranżowanej sytuacji). Płaszczyzny te obrazują całościowy proces kształcenia, modyfikacji postawi zachowań uczestników zajęć.

Drama jest pomocna nie tylko w interwencji społecznej.
Okazuje się też przydatna w odniesieniu do osób z problemami psychologicznymi, w resocjalizacji, w profilaktyce (rozwój umiejętności interpersonalnych, więzi społecznych). Znajduje też zastosowanie w ramach standardowych zajęć szkolnych, uatrakcyjniając proces kształcenia, ale i przyspieszając przyswajanie wiedzy, opanowanie określonych umiejętności. Można więc stwierdzić, że działania z wykorzystaniem dramy, obok walorów poznawczych,
społecznych, uzupełniają inne formy interwencji pedagogicznej i psychologicznej.

Pantomima

Trzecia z odmian teatroterapii – pantomima swymi początkami sięga teatru starożytnego Rzymu, kiedy to na scenie występowali aktorzy (mimos), a ich ekspresja artystyczna oparta była na twarzy i pantomimos (wyrażanie poprzez ruch ciała emocji, przedstawianie postaci itp.).
Współcześnie pantomima oparta na komunikacji niewerbalnej (gdzie dane zdarzenie prezentuje się wyłącznie poprzez ruch, gest, mimikę twarzy) jest bardzo czytelna dla odbiorców, co potwierdzają liczne badania, np. A. Merhabiana.

Biorąc pod uwagę obszary zastosowania, wyróżnia się:

– pantomimę klasyczną (służącą rozrywce poprzez komedię lub prowokującą poprzez dramat do refleksji nad sensem życia);
– pantomimę terapeutyczną lub psychogimnastykę (wykorzystującą terapeutyczne właściwości ruchu, gestu, mimiki
– służącą przedstawianiu lub oglądaniu podczas sesji terapeutycznych tzw. pantomim).
Wśród metod pantomimicznych występuje wspomniana psychogimnastyka (oparta na twórczej ekspresji człowieka w celu odzwierciedlenia jego stosunku do innych osób oraz mimodram (dramat przedstawiony mimicznie).
Oprócz metod na uwagę zasługują często stosowane techniki, tj. mimesis (naśladowanie jakiejś rzeczy, przedmiotu) oraz sceniczna iluzja i narracja bez słów (towarzysząca pantomimie).

Pantomima spełnia szereg pożytecznych funkcji. Dzięki spontanicznemu wyrażaniu emocji, uwalnianiu uczuć, możliwe jest przeżycie katharsis. Ponadto jest ona cennym sposobem komunikacji, gdzie poprzez mimikę, gest, ruch człowiek przekazuje istotne informacje, których nie ma odwagi wyrazić za pomocą słów.

Pantomima stwarza też możliwość pracy nad kształtowaniem samokontroli (funkcja profilaktyczna), poprawia efektywność funkcjonowania w społeczeństwie i zwiększa możliwości adaptacyjne jednostek, poszerzając tzw. repertuar zachowań. Czyni też człowieka wrażliwym na przeżycia innych osób, dzięki znajomości „słownika” gestów i ruchów. W pewnym stopniu wypełnia też funkcję estetyczną, dostarczając uczestnikom zajęć pięknych przeżyć i możliwości tworzenia. Natomiast funkcja korekcyjna związana z odczytywaniem zaburzeń, blokad danej osoby poprzez zachowania preferowane przez nią podczas pantomimy, pozwala na zaplanowanie procesu terapeutycznego (wybór określonych metod, technik).
Działania oparte na pantomimie mogą więc służyć rehabilitacji, profilaktyce, umożliwiać uczestnikom samorealizację, dostarczać wzruszeń i wartościowych przeżyć.

Teatr edukacyjny

Wśród pośrednich, acz bardzo wartościowych form teatroterapii na szczególną uwagę z pewnością zasługuje wspomniany wcześniej teatr edukacyjny. Jest on nastawiony na zaspokojenie holistycznych potrzeb jednostki, w tym ważnej w życiu potrzeby współdziałania. Zadania artystyczne schodzą tu na dalszy plan, najważniejsze są cele edukacyjne, resocjalizacyjne i terapeutyczne (z psycho- i socjoterapii). Teatr edukacyjny, będąc ważnym narzędziem rozwoju społecznego młodzieży, ale i osób dorosłych, uczy uczestników wzajemnej akceptacji, przedkładania relacji międzyludzkich ponad relacje teatralne. Ważne jest tu partnerstwo i reguła „współbycia”, a nie hierarchii. Tym samym daje uczestnikom poczucie przynależności oraz buduje tożsamość.

Wstępna analiza rodzajów teatroterapii pozwala na stwierdzenie, że jest ona (biorąc pod uwagę obszary zastosowania) uniwersalną dziedziną arteterapii, wartościową z punktu widzenia zarówno terapii, jak i profilaktyki, edukacji oraz wychowania.

Przykładowe ćwiczenie z teatroterapii (drama)

Filiżanka – wyzwanie aktorskie

Adresat: młodzież z klas 6–8
Cele: rozbudzenie ekspresji, wyobraźni twórczej; odkrywanie własnych możliwości twórczych; rozładowanie nadmiaru energii; wejście w określoną rolę i wyrażanie różnych emocji

Formy pracy: indywidualna
Środki dydaktyczne, rekwizyty: filiżanka, karteczki z hasłami
wskazującymi określone role do odegrania, np. ksiądz, obcokrajowiec, mama czytająca dziecku bajkę na dobranoc, komentator sportowy

Przebieg ćwiczenia:

1. Ustawienie filiżanki w widocznym dla wszystkich uczniów miejscu;
2. Opis filiżanki (uczniowie podają dostrzeżone detale tego przedmiotu, jego walory artystyczne, estetyczne);
3. Losowanie karteczek z hasłami wskazującymi określone do odegrania role;
4. Odgrywanie ról przez uczniów;
5. Odgadywanie przez pozostałych uczniów, w jaką postać wcielił/wcieliła się kolega/koleżanka;
6. Dyskusja nad emocjami towarzyszącymi odgrywaniu poszczególnych ról, zaangażowanie aktorów w realizację zadania, zwrócenie uwagi na czytelność, komunikatywność ich przekazu.

Przykładowe ćwiczenie z teatroterapii (pantomima)

Różne emocje – różne sposoby interpretacji

Adresat: uczniowie klasy VI szkoły podstawowej (także uczniowie szkół ponadpodstawowych)
Cele: kształtowanie umiejętności pracy w grupie; pogłębianie umiejętności wyrażania i nazywania różnych emocji
Formy pracy: zespołowa
Środki dydaktyczne: brak

Przebieg ćwiczenia

1. Rozmowa z uczniami na temat różnych emocji, uczuć (pozytywnych, negatywnych), ich przejawów;
2. Podział uczniów na 4 zespoły;
3. Dokonanie przez każdy zespół wyboru określonego rodzaju emocji i przedstawienie go na forum klasy bez użycia słów, w postaci tzw. „pomnika” (wykorzystując jedynie środki pantomimiczne: mimikę, gest);
4. Odgadywanie przez pozostałych uczniów rodzajów przedstawionych emocji (ich nazywanie);
5. Rozmowa z uczniami na temat tego:
   – co dzieje się z twarzą osób zagniewanych, podejrzliwych, wstydliwych; – co dzieje się z rękami osób wrogo nastawionych, przestraszonych, będących w euforii (umiejętność obserwacji, analizy i interpretacji zachowań).

źródło: A. Pikała, M. Sasin, Arteterapia__Scenariusze_zajec.pdf, 2016