Nowoczesna diagnoza pedagogiczna w praktyce terapeutycznej i edukacyjnej

Wprowadzenie: Dlaczego diagnoza funkcjonalna jest kluczowa?

Diagnoza funkcjonalna to proces, który pozwala zrozumieć, jak dziecko uczy się, funkcjonuje, komunikuje się, reguluje emocje i zachowuje się w środowisku szkolnym lub przedszkolnym. W przeciwieństwie do tradycyjnej diagnozy „wynikowej”, skupionej na testach i normach wiekowych, diagnoza funkcjonalna koncentruje się na:

tym, jak dziecko działa na co dzień,
jakie czynniki wspierają lub utrudniają uczenie się,
jakie strategie terapeutyczne będą najbardziej efektywne,
jak dobrać metody nauki do stylu poznawczego i potrzeb ucznia.

Dla nauczycieli, terapeutów pedagogicznych, pedagogów specjalnych i psychologów jest to fundament planowania pracy, w tym tworzenia IPET, zajęć korekcyjno-kompensacyjnych, działań rewalidacyjnych czy programów wspierających rozwój.

1. Czym jest diagnoza funkcjonalna?

Diagnoza funkcjonalna obejmuje:

obserwację dziecka w naturalnych sytuacjach (klasa, plac zabaw, zajęcia),
wywiad z rodzicami i nauczycielami,
analizę prac dziecka (rysunki, zeszyty, prace, nagrania),
badanie narzędziami psychometrycznymi i przesiewowymi,
opis mocnych stron i trudności ucznia,
określenie potrzeb edukacyjnych i terapeutycznych,
dobór działań i wskaźników postępu.

To proces dynamiczny i holistyczny — diagnoza nie kończy się jednego dnia. Jest nieustanną obserwacją i aktualizacją wiedzy o dziecku.

👇 Przeczytaj:

📘 Orzeczenie, IPET i praktyka – Kompletny przewodnik dla nauczycieli i pedagogów specjalnych eBook 17zł

2. Etapy diagnozy funkcjonalnej — krok po kroku

Krok 1. Zebranie informacji (wywiad i dokumenty)

To punkt startowy. Terapeuta powinien ustalić:

historię rozwoju dziecka,
przebieg edukacji,
wcześniejsze opinie i diagnozy (PPP, lekarze, SI, logopedia),
obszary, które martwią rodziców i nauczycieli,
dotychczasowe metody pracy i ich skuteczność.

Narzędzia:
✔ kwestionariusze wywiadu
✔ karta rozwoju dziecka (do 7 r.ż.)
✔ analiza opinii PPP, WOPFU, IPET

Krok 2. Obserwacja dziecka

Obserwacja jest rdzeniem diagnozy funkcjonalnej. Jedno badanie testowe nigdy nie pokaże pełnego obrazu funkcjonowania.

Co obserwujemy?

koncentrację uwagi (czas, warunki, rozproszenia),
zachowania społeczne (relacje, kontakt wzrokowy, inicjatywa),
komunikację (werbalną i niewerbalną),
emocje i sposoby radzenia sobie,
sensorykę, ruch, motorykę,
umiejętności akademickie (czytanie, pisanie, liczenie),
sposób reagowania na zmiany i nowe zadania.

Jak obserwować?

w naturalnym środowisku (nie tylko gabinet),
podczas pracy indywidualnej i grupowej,
w swobodnej zabawie,
w sytuacjach trudnych (frustracja, zmiana aktywności).

Formy obserwacji:
✔ obserwacja swobodna
✔ obserwacja kierowana
✔ obserwacja sytuacyjna (specjalnie wywołana sytuacja)
✔ protokół zachowania ABC (Antecedent–Behavior–Consequence)

Krok 3. Diagnoza narzędziami (testy, skale, arkusze)

Profesjonalna diagnoza funkcjonalna wymaga użycia rzetelnych, sprawdzonych narzędzi.

Najczęściej stosowane narzędzia pedagogiczne i funkcjonalne:

1. Skale rozwoju i funkcjonowania:

KORP (0–7 lat)
ADOS-2 (autyzm – obserwacja)
ADI-R (wywiad z rodzicami)
PEP-3 (profil psychoedukacyjny)
VB-MAPP (komunikacja, zachowania werbalne)
Inwentarz rozwoju komunikacji M. Smoczyńskiej
Karty Oceny Gotowości Szkolnej

2. Testy edukacyjne:

ITPA
Testy czytania (J. Cieszyńska, SSS)
Testy funkcji wzrokowych i słuchowych
Arkusze do oceny grafomotorycznej

3. Narzędzia do oceny zachowania i emocji:

Conners 3
SDQ
Skale funkcjonowania społecznego

4. Narzędzia sensoryczne:

Profil Sensoryczny Dunn
Kwestionariusze SI
Obserwacja sensoryczna wg M. Bogdanowicz

👇 Przeczytaj:

📘 Przykładowe opinie wychowawcy o uczniach z trudnościami dla Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej eBook 18 zł

Krok 4. Analiza prac dziecka

To niezwykle wartościowy, a często pomijany element diagnozy.

Analizujemy:

rysunki,
zeszyty, prace pisemne,
wycinanki, konstrukcje,
nagrania wideo,
sposób organizacji zeszytu, miejsca pracy.

Co to pokazuje?
✔ proces myślenia
✔ motorykę i koordynację
✔ sposób planowania
✔ emocje i napięcie
✔ rozwój grafomotoryczny
✔ poziom samodzielności

3. Mocne strony i potrzeby — fundament diagnozy funkcjonalnej

Diagnoza funkcjonalna nie jest diagnozą deficytów.
To diagnoza potencjału, preferencji i barier środowiskowych.

Dlatego uwzględnia:

Mocne strony:

styl uczenia (wzrokowiec, słuchowiec, kinestetyk),
predyspozycje i talent,
zainteresowania specjalne,
stabilne obszary kompetencji.

Potrzeby:

edukacyjne,
emocjonalne,
społeczne,
komunikacyjne,
sensoryczne,
środowiskowe.

To właśnie one stają się później podstawą do tworzenia IPET, planów terapeutycznych, rewalidacji, TUS, terapii pedagogicznej.

4. Raport diagnostyczny – jak go tworzyć?

Dobry raport z diagnozy funkcjonalnej powinien być:

jasny i konkretny,
oparty na przykładach,
odnoszący się do obserwacji,
użyteczny dla nauczycieli i rodziców.

Składa się z:

Celów diagnozy
Metod i narzędzi
Opisów funkcjonowania (obszarami)
Mocnych stron
Trudności i barier
Interpretacji wyników
Rekomendacji do pracy

5. Dlaczego diagnoza funkcjonalna zmienia terapię pedagogiczną?

✔ pozwala uniknąć nietrafionych metod,
✔ oszczędza czas dziecka i terapeuty,
✔ daje konkretne cele,
✔ pozwala dobrać działania do realnych potrzeb,
✔ pokazuje postęp w sposób obiektywny,
✔ ułatwia współpracę z rodzicami i szkołą,
✔ jest zgodna z najnowszymi standardami pracy z dziećmi ze SPE.

6. Wnioski i rekomendacje dla praktyków

Diagnoza funkcjonalna to proces — nie jednorazowy test.
Kluczowe jest łączenie obserwacji, wywiadu i narzędzi.
Najważniejsze pytanie brzmi:
„Co to dziecko potrzebuje, aby mogło się uczyć?”
Diagnoza powinna prowadzić do jasnych rekomendacji i celów SMART.
Każdy raport diagnostyczny powinien minimalizować teorię, a maksymalizować praktyczne wskazówki.

👇 Przeczytaj:

📘 Sprawozdania z zajęć rewalidacyjnych w praktyce nauczyciela i terapeuty – Wzory, wskazówki, przykłady eBook 18 zł

Poniżej znajduje się przykładowy arkusz obserwacji pedagogicznej.

📄 Arkusz obserwacji – diagnoza funkcjonalna

Do wykorzystania w pracy terapeuty pedagogicznego, pedagoga specjalnego, psychologa i nauczyciela.

Arkusz został zaprojektowany tak, aby umożliwić prowadzenie systematycznej, rzetelnej obserwacji w trakcie diagnozy funkcjonalnej. Obejmuje najważniejsze obszary: uwagę, zachowanie, komunikację, emocje, sensorykę i funkcjonowanie w grupie.

1. Dane podstawowe

Imię i nazwisko dziecka:
Data urodzenia:
Klasa / grupa:
Data obserwacji:
Czas trwania obserwacji:
Osoba prowadząca obserwację:
Miejsce obserwacji (sala, plac zabaw, świetlica):

2. Cel obserwacji

(np. ocena zachowań podczas pracy indywidualnej, funkcjonowanie w grupie, reakcja na zmianę aktywności, ocena regulacji emocjonalnej)
……………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………..

3. Obszary obserwacji – tabelaryczne ujęcie

A. Uwaga i koncentracja

Kryterium	Obserwacje
Czas koncentracji na zadaniu
Sposób rozpoczęcia zadania
Reakcja na rozproszenia
Potrzeba przypomnień / wsparcia

B. Funkcjonowanie emocjonalne

Kryterium	Obserwacje
Dominujące emocje
Reakcja na trudne sytuacje
Strategie regulacyjne
Tolerancja na zmianę

C. Zachowanie i funkcjonowanie społeczne

Kryterium	Obserwacje
Kontakt z rówieśnikami
Zabawa (indywidualna, równoległa, wspólna)
Reakcja na zasady
Współpraca z dorosłym

D. Komunikacja

Kryterium	Obserwacje
Sposób komunikowania (mowa, gest, AAC)
Rozumienie poleceń
Inicjowanie kontaktu
Reakcja na imię

E. Sensoryka i motoryka

Kryterium	Obserwacje
Nad-/podwrażliwość sensoryczna
Reakcja na dotyk / dźwięki / światło
Potrzeba ruchu
Sprawność motoryczna

F. Umiejętności edukacyjne / zadania poznawcze

Kryterium	Obserwacje
Rozwiązywanie prostych zadań
Nawyki pracy
Sposób organizacji materiałów
Reakcja na nowe polecenia

4. Szczegółowy opis zachowania (notatki narracyjne)

(Opis przebiegu obserwacji w formie opisu ciągłego. Zapisujesz tylko to, co widzisz – bez interpretacji.)

………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….

5. Analiza ABC (opcjonalnie do zachowań trudnych)

A – Antecedent (co poprzedza zachowanie?)

………………………………………………………………………………..

B – Behavior (opis zachowania)

………………………………………………………………………………..

C – Consequence (konsekwencja / reakcja otoczenia)

………………………………………………………………………………..

6. Mocne strony zaobserwowane podczas obserwacji

………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….

7. Trudności i potrzeby dziecka

8. Wnioski i rekomendacje do dalszej pracy

(np. dostosowania, strategie, cele SMART, propozycje zajęć terapeutycznych)
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….

9. Podpis osoby prowadzącej obserwację

……………………………………………………….

📌 Powiązane

Podsumowanie

Diagnoza funkcjonalna to najbardziej nowoczesna i efektywna forma diagnozy pedagogicznej. Umożliwia zrozumienie dziecka „od środka” — tego, jak myśli, reaguje, uczy się i funkcjonuje.
Dzięki niej terapia pedagogiczna staje się skuteczniejsza, celowa i dopasowana do realnych potrzeb.

💎 Subskrypcja

💎 Subskrypcja miesięczna 9 zł to dostęp do:
📚 Opisów i narzędzi terapeutycznych: Terapii pedagogicznej oraz Zajęć specjalistycznych/rewalidacyjnych/Arkuszy i innych w górnych zakładkach strony.
🧩 gotowych scenariuszy lekcji i godzin wychowawczych
🎯 programów rozwojowych, TUS i narzędzi do pracy indywidualnej,
🧠 ciekawych materiałów o emocjach, komunikacji i profilaktyce.

W naszej Strefie Edukacji z Sensem znajdziesz również:
📖 eBooki z konkretnymi rozwiązaniami i ćwiczeniami,
🗂️ scenariusze zajęć krok po kroku,
💬 narzędzia do pracy profilaktycznej i wychowawczej.

🔹 Codziennie wolne, nowe treści w artykułach na smart-sens.org.

👇 Przeczytaj: