Jak być cennym w grupie?

Instytut Krytycznego Myślenia. Jak być cennym w grupie?

Kiedy dzieci widzą, że ktoś dostrzegł ich pracę i wysiłek, a także jej realny wpływ na otoczenie, to potrzeba bycia zauważonym i docenionym zostaje zaspokojona. To z kolei daje poczucie satysfakcji i rozwija pewność siebie. Jakimi narzędziami dysponujemy, żeby pomagać dzieciom w tym obszarze?

Wydaje się, że tyle mamy rozwiązań, ile jest w to zaangażowanych i świadomych dorosłych. Dokładnie taka świadomość i celowość działań jest kluczowa. Kiedy rodzice, nauczyciele, trenerzy, tutorzy i psycholodzy pokażą dzieciom, że są po ich stronie i stworzą warunki do tego, żeby mogły taką cnotę w sobie pielęgnować, to będą to robić z chęcią i odwagą. Analiza tego zagadnienia będzie kompletna kiedy znajdziemy odpowiedzi na pytania: Co?, Jak? i Dlaczego? Zachęcają one do tego, żeby się zatrzymać i pomyśleć, a czasu, przestrzeni i refleksji trzeba, żeby rozwijać godność.

Co?

Pierwszą kwestią związaną z poczuciem wartości jest próba ustalenia czym ono w zasadzie jest. Internetowy słownik języka polskiego rozpowszechniony pod szyldem polskiego Wydawnictwa Naukowego PWN jako pierwsze znaczenie słowa godność podaje objaśnienie: Poczucie własnej wartości i szacunek dla samego siebie. To znaczy, że dziecko poczuje się godnie jeżeli uda się zakorzenić w nim poczucie, że jest kimś wartościowym i kimś, kto wnosi coś cennego do grupy. Ponadto, ta wartość wynika z uznania samego siebie w pełni i rozumienia oraz akceptowania siebie.

Ogromny potencjał drzemie w spokojnych spotkaniach z wychowawcą. Swobodna, niewymuszona dyskusja to cenny element godzin wychowawczych. Lekcje nieobarczone presją oceny i nieobciążone ciężarem wiedzy do przyswojenia to idealna okazja, żeby dzieci w bezpiecznych i komfortowych dla siebie warunkach rozwijały rozmaite kompetencje (emocjonalne, czy społeczne). Chociaż nowe doświadczenia mogą wywołać w dzieciach znaczne pobudzenie i ekscytację, to nauczyciele uczący w przedszkolach i szkołach mogą wprowadzić kulturę myślenia krytycznego do codziennych zajęć.

Sztywne definicje warto skonfrontować z opiniami dzieci. Jak się okazuje, one z łatwością znajdują określenia synonimiczne. Potrafią również nazywać komponenty które godność budują. Podczas wielu lekcji związanych z relacjami, czy emocjami uczniowie mówią o byciu docenianym, wysłuchanym i zauważonym. Podkreślają to, że własną wartość tworzy także świadomość tego, że jest się potrzebnym w grupie, odgrywa się w niej ważną rolę i współtworzy się warunki które panują w danej społeczności. To właśnie istota poczucia wartości która trafnie została uchwycona i nazwana przez dzieci.

Dlaczego?

Dobrze byłoby znaleźć i zrozumieć powody dla których dorośli powinni wspierać swoje dzieci w obszarze poczucia własnej wartości. Założenie mówiące o tym, że poczucie własnej wartości jest kluczowe dla samorozwoju jest powszechnie znane.

Powszechnie wiadomo, że osoby które znają swoją wartość i darzą siebie szacunkiem potrafią wyznaczać swoje granice, są świadome siebie (zwłaszcza swoich możliwości, potrzeb i ograniczeń), nie ulegają presji otoczenia oraz wyrażają szczerą empatię w stosunku do innych. Ktoś taki potrafi żyć w zgodzie ze sobą i innymi, a jego działania zapewniają mu dobrostan i harmonię. To przekłada się na zadowolenie i satysfakcję ze swojego życia. Tego przecież chcemy dla naszych dzieci i właśnie dlatego powinniśmy tworzyć warunki do tego, żeby uczyły się jak własną wartość budować.

Wychowawca będący w roli moderatora i obserwatora ma za zadanie stworzyć warunki do pracy, wybrać zagadnienia do analizy, zarządzać czasem i wspierać podopiecznych w razie przeżywania przez nich trudnych momentów (na przykład w sytuacjach spowodowanych trudnościami w komunikowaniu się). Nauczyciel jest kimś, kto daje pewne ramy pracy, jednak odpowiedzialność za jej wykonanie powierza dzieciom. Obdarzanie ich takim zaufaniem i docenienie ich sukcesu przez zaufaną osobę dorosłą po zrealizowaniu zadań jest kluczowa dla budowania w nich poczucia własnej wartości.

Jak?

Co można zaproponować dzieciom, żeby rozwijały wiarę w siebie? Wydaje się, że doskonałym i naturalnym sposobem na rozwijanie w dzieciach poczucia własnej wartości jest praca w grupach. Za każdym razem kiedy dzieci pracują w zespołach, mają ważną okazję, żeby czegoś się od siebie nauczyć. Jest to dobry sposób, żeby zaprezentować swoje zdanie i pomysły w klasie. Zabranie głosu przed całą klasą może budzić strach i wymagać odwagi, a praca w małym zespole jest bardziej komfortowa i zachęca do tego, żeby śmielej dzielić się swoimi propozycjami.

Członek zespołu dysponuje wiedzą która ma realny wpływ na jego pracę i jej efekty. Jego pomysł, nawet jeśli nie zostanie zaakceptowany, może zainspirować innych. Dzięki takiemu doświadczeniu łatwiej znieść myśli o ewentualnej porażce, która najczęściej zniechęca dzieci do tego, żeby zabierać głos publicznie. Istotne jest też to, że praca w drużynie wymaga współdziałania i sprawnej komunikacji. Uczy to odpowiedzialności za wszystkich członków zespołu i za efekty pracy. Kiedy dzieci wymieniają się spostrzeżeniami i motywują się do działania, rodzi się świadomość, że jesteśmy częścią społeczności, a nasze myśli i słowa są wzięte pod uwagę.

Szkoła jest z wielu powodów doskonałą przestrzenią w której dzieci mogą budować poczucie własnej wartości. Poprzez kontakt z rówieśnikami korzystają z szansy umożliwiającej im skonfrontować ich możliwości oraz obawy z innymi. Jest to również okazja do tego, żeby zakwestionować założenia i przekonania które przyjmują na swój temat, a które w większości przypadków nie są zgodne z prawdą. Poprzez działania w grupie rówieśniczej dzieci mogą skorzystać z szansy umożliwiającej im zdobycie informacji na temat tego, jakie są i jak mogą swoje zdolności wykorzystać.

Kultura krytycznego myślenia

Nadrzędna zasada koncepcji krytycznego myślenia brzmi: Zatrzymaj się i pomyśl. Zdarza się, że w erze ekstremalnie szybkiego przepływu informacji i nadmiaru bodźców nie mamy czasu, żeby weryfikować dane. Przyjmujemy w konsekwencji zbyt wiele i to przytłacza. Tak samo dzieje się z dziećmi które nie są gotowe na przyjmowanie pewnych treści. Myślenie krytyczne daje czas i przestrzeń na refleksję i skłania do pogłębionej analizy. Uporządkowanie myśli i świadomość tego, że nie ma pośpiechu przynosi dzieciom poczucie ulgi i pozwala rozwijać korzystne postawy myślowe.

Krytyczne myślenie pozwala rozwijać następujące postawy myślowe:

Weryfikowanie prawdziwości informacji.
Zadawanie pytań i analizowanie danych.
Dostrzeganie logicznych zależności.
Odróżnianie faktów od opinii.
Rozwiązywanie problemów.
Rozumienie potrzeb i uczuć.
Przyglądanie się swoim myślom i pomysłom.
Przewidywanie konsekwencji działań i decyzji.
Podawanie w wątpliwość tego, co oczywiste lub niemożliwe.
Przetwarzanie informacji.

Informacja zwrotna jako wynik myślenia

Doskonalenie korzystnych postaw myślowych i możliwość skonfrontowania ich z działaniami innych podczas lekcji wychowawczych jest szansą na uzyskanie informacji zwrotnej od innych dzieci i od samego siebie. Jakie korzyści to przynosi?

Po pierwsze, uczniowie korzystają z szansy umożliwiającej im poznać skomplikowany proces w którym rzeczowo odnosząc się do argumentów ocenia się czyjąś pracę. Taka merytoryczna dyskusja to długotrwały proces wymagający od uczestników zaangażowania w pracę i uważnego słuchania się nawzajem. Kiedy dzieci widzą, że ktoś dostrzegł ich pracę i wysiłek, a także zauważył jej realny wpływ na całą grupę, to podstawowa potrzeba bycia zauważonym i docenionym zostaje zaspokojona. To z kolei daje gwarancję, że uczniowie poczują satysfakcję i rozwiną pewność siebie.

Dzieci podczas pracy nad sobą same do siebie mogą skierować ważną wiadomość. Wystarczy krótka chwila na przeprowadzenie refleksji w ciszy i zastosowanie rutyny myślowej, żeby odbyć wartościową drogę w głąb siebie. Drabina metapoznania to jedna z takich rutyn która spełnia funkcję polegającą na podsumowaniu pewnych treści lub skomplikowanych procesów. Dziecko dokona głębokiej analizy jeśli zada sobie samemu następujące pytania: Czego udało mi się nauczyć? Jak udało mi się tego nauczyć? Po co się tego nauczyłem/am? Gdzie jeszcze jestem w stanie to wykorzystać?

Przeprowadzenie głębokiej analizy i skomplikowanego procesu oceniania uświadamia samym dzieciom jakie pouczające treści i wartościowe umiejętności udało im się przyswoić. To pozwala im też zrozumieć, że odpowiedzialność za proces uczenia się znajduje się po ich stronie. Ważnym elementem pracy nad sobą jest to, że uczestnik zajęć dostrzega cel swojej nauki. Dzięki temu jest w stanie nabrać przekonania, że sam może decydować o kierunku swojego rozwoju. Świadomość i poczucie sprawstwa nabyte podczas pracy nad sobą znacząco wzmacniają poczucie własnej wartości.

Lekcje szyte na miarę

Warto przyjrzeć się temu, dlaczego myślenie krytyczne może wspierać dzieci w budowaniu poczucia własnej wartości. Rutyny i narzędzia myślowe będące zasobami myślenia krytycznego są uniwersalne. Co to znaczy? Mogą być stosowane do wielu zagadnień i podczas różnych przedmiotów. Nie są skierowane do jakiejś wybranej grupy. Wprost przeciwnie, każde dziecko które pracuje w duchu myślenia krytycznego zyskuje swoją podmiotowość. Każda lekcja jest szansą na sukces i na rozwój. Zadaniem rutyny jest pokazanie myślenia dzieci, a mnogość rozwiązań zaproponowanych przez uczniów świadczy o tym, jak bardzo wzbogaca się grupa.

Efektywność, poczucie sprawstwa i odpowiedzialność można pogłębiać stosując wartościowe rutyny myślowe. Nad nimi już od kilkudziesięciu lat trwają badania na Uniwersytecie Harvarda w ramach założonego przez filozofa Nelsona Goodmana programu Project Zero. Natomiast w Polsce nad ich wdrażaniem pracuje założony przez przedsiębiorcę Macieja Winiarka Instytut Krytycznego Myślenia. Stworzono tu czteroletni projekt, którego celem jest pokazanie nauczycielom wychowania szkolnego i przedszkolnego jak podczas lekcji mogą tworzyć dzieciom to, co służy ich naturalnemu rozwojowi (przestrzeń do podejmowania działań, możliwość decydowania o sobie i odpowiedzialność za siebie oraz swoje wybory). Zaufanie którym możemy obdarzyć dzieci zawsze będzie wspierać ich godność.

autor: Oksana Buśko

źródło: Newsweek, numer: 5/2022