Czym są uwaga, pamięć, percepcja…

Procesy poznawcze to wszystkie czynności podejmowane przez nasz mózg po to, by – jak
sama nazwa wskazuje – poznawać, a więc gromadzić, wykorzystywać i łączyć informacje
z wcześniej przyswojonymi wiadomościami. Pamięć, percepcja i uwaga są podstawowymi
narzędziami, jakimi w tym celu operuje mózg. Dzięki tym elementarnym procesom odbieramy
i przetwarzamy bodźce z otoczenia.

Uwaga

Uwaga to swoisty filtr poznawczy. Pozwala skupić się na wybranym źródle stymulacji lub obiekcie oraz dokonywać selekcji danych. Dzięki selekcji zabezpieczamy nasze struktury poznawcze przed przeładowaniem w wyniku nadmiaru napływających informacji. Mechanizm ten jest konieczny, by zapamiętać daną czynność i efektywnie przeprowadzić działanie.
Nieuważne czytanie sprawia, że po kilku minutach nie jesteśmy w stanie opowiedzieć, co przeczytaliśmy, a nieuważne słuchanie np. radiowej piosenki skutkuje co najwyżej krótkotrwałym zapamiętaniem jej melodii.

Uwaga może być mimowolna i dowolna. Pierwsza z nich jest wynikiem nagłej zmiany w otoczeniu, takiej jak głośny dźwięk, ostry błysk czy wyrazisty plakat. Druga to reakcja świadoma, poddana woli, podczas której dążymy do celowego skupienia (koncentracji) uwagi na danym obiekcie.

Jak wspierać zapamiętywanie?

W zależności od motywacji, wieku (rozwoju struktur poznawczych) i wcześniejszych doświadczeń czas skupiania uwagi przez dziecko wydłuża się. Siedmio- lub ośmiomiesięczne dziecko skupia się 1–3 min na jednej zabawce, zanim sięgnie po kolejną. Maluszek do 3. roku życia jest gotów utrzymać koncentrację na jednej zabawce 5–15 min. W sytuacjach życia codziennego, takich jak sprzątanie, mycie i ubieranie się, dziecko koncentruje się zdecydowanie krócej i wymaga z naszej strony ponownego ukierunkowania uwagi. Trzy i czterolatek w czasie zabawy utrzymuje ok. 20-minutowe zainteresowanie i skupienie, jednak czynności kierowane, wymagające uwagi dowolnej, zamykają się w 10 min. Już dwa lata później mimowolna uwaga w toku zabawy wzrasta do 40 min, a dowolna – np. w trakcie
przedszkolnych zajęć – do ok. 20 min. Około 10. roku życia koncentracja uwagi na
interesującym temacie sięga niemalże godziny zegarowej.

Koncentracja uwagi to inaczej jej siła. Do 2. roku życia dziecko rozprasza się szybko, a uwagę utrzymuje głównie na ruchu – wspinaniu i pokonywaniu przeszkód. Na etapie przedszkolnym od 3. do 6. roku życia dziecięca uwaga skupia się głównie na zabawie, często z intensywnością izolującą dziecko od innych mocnych zewnętrznych bodźców.

Wiele dzieci miewa jednak problemy związane z funkcjonowaniem tego mechanizmu. Przejawiają się one jako dekoncentracja, trudności z zapamiętywaniem, nieumiejętność wychwycenia głównej myśli w wysłuchanym tekście lub ogólne rozkojarzenie i dezorientacja. Deficyt uwagi jest m.in. wynikiem silnej stymulacji multimedialnej dzieci; tablet, komputer czy telewizor stymulują głównie prawą półkulę mózgu. Jej wzmożona aktywność odbiera energię potrzebną do sprawnego działania lewej półkuli odpowiedzialnej za analizowanie. Przykładem deficytu uwagi jest zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD). Poza problemami z koncentracją i nietrwałością uwagi charakterystyczna dla tego zaburzenia jest nadruchliwość i impulsywność. Aby mówić o ADHD, symptomy muszą wystąpić u dziecka między 6. a 12. rokiem życia i utrzymywać się przez co najmniej sześć miesięcy. Odmianą ADHD jest ADD, które wyróżnia brak nadaktywności ruchowej.

Pamięć

Wszystko, co wiemy, zapisane jest w pamięci. Stanowi ona magazyn zasobów poznawczych. W pamięci gromadzone są nie tylko wspomnienia, lecz także wrażenia dopływające ze wszystkich zmysłów: wzroku, węchu, słuchu, dotyku i smaku. Nie wszystkie elementy zapisane w pamięci potrafimy przywołać świadomie; część z nich zapisana jest głęboko i powoduje jedynie wrażenie znajomości danej rzeczy – zapachu, smaku itp.

Początkowo noworodek zapamiętuje i rozpoznaje głos swojej mamy, który słyszał już w brzuchu. Poznaje i zapamiętuje jej zapach, a z czasem utrwala sobie również jej twarz. W okolicach 1. miesiąca życia zaczyna rozwijać się pamięć krótkoterminowa, która pozwala dziecku rozpoznać twarz mamy nawet po czasie jej nieobecności. Po kolejnych dwóch miesiącach dziecko zaczyna pamiętać poczynione manipulacje, co sprawia, że chętniej i bardziej świadomie sięga po przedmioty.

Między 3. a 9. miesiącem życia pamięć pozwala dostrzegać rutynę w przebiegu dnia dziecka i budować poczucie bezpieczeństwa. Następnie, między 9. a 18. miesiącem życia, dziecko nabiera świadomości stałości przedmiotu – wie, że nie znika, gdy straci go z pola widzenia. To sprawia, że dziecko – korzystając z pamięci – będzie poszukiwało przedmiotu tam, gdzie go ostatnio zostawiło.

Od 18. miesiąca do 3. roku życia szczególnie istotnym zapamiętywanym obszarem są słowa. Dziecko rozbudowuje swój słownik niezwykle aktywnie! Dokonuje także pierwszych prób kategoryzacji – np. wie, że zebra, koń i kot to zwierzęta. W pamięci gromadzi wzorce ruchowe, zapamiętuje osoby, symbole, naturę działania niektórych przedmiotów. Małymi krokami koduje wszystko to, co je otacza.

Dziecko w wieku przedszkolnym zapamiętuje w szybkim tempie duże ilości informacji – piosenki, wierszyki, imiona poznawanych osób, nazwy aut, postacie z bajek. Dzięki pamięci wzrokowej poznaje kształty i zapamiętuje ułożenie przedmiotów. Pamięć słuchowa pozwala dziecku wzbogacać mowę czynną i bierną. Pamięć dotykowa, smakowa i węchowa umożliwiają identyfikowanie dopływających z otoczenia bodźców i budowanie preferencji.

Trudności z zapamiętywaniem dotyczą dzieci o obniżonym ilorazie inteligencji, podwyższonym poziomie stresu, z zaburzeniami neurologicznymi lub na nieodpowiedniej diecie. Typowy przedszkolak na tym etapie miewa jeszcze problemy z zapamiętywaniem ciągów (takich jak nazwy miesięcy) oraz zależności między wielkościami, np. 100 cm to 1 m. Trudności te wynikają z małego zrozumienia abstrakcyjnych pojęć i stanowią dowód na to, że zdecydowanie lepiej zapamiętujemy to, co zrozumieliśmy i poczuliśmy.

Percepcja

Percepcja polega na rejestrowaniu i interpretowaniu tego, co dostrzegamy. Przejawia się jako rozpoznawanie kształtów oraz identyfikacja dźwięków, smaków i wrażeń. Innym określeniem percepcji jest spostrzeganie. Dzięki temu procesowi poznawczemu noworodek rozpoznaje m.in. twarz rodzica, a przedszkolak poznaje swój znaczek w szatni, uczy się liter i cyfr oraz podąża w kierunku źródła dźwięku – innymi słowy rozpoznaje pewne obszary, obiekty i symbole, które zostały zapisane w jego pamięci.

Jakie bodźce mamy na myśli, gdy mówimy o percepcji? Zarówno te, które dotyczą pięciu podstawowych zmysłów – wzrokowe, słuchowe, dotykowe, smakowe i węchowe – jak i te, które odnoszą się do czucia narządów (wrażenia interoceptywne) oraz czucia mięśni, ścięgien i stawów (wrażenia proprioceptywne).
Dziecko w wieku przedszkolnym różnicuje kolory, dźwięki z otoczenia i faktury, rozpoznaje twarze i kształty, a z czasem zaczyna rozumieć alfabet oraz różnicować dźwięki mowy. To proces silnie powiązany z pamięcią i uwagą, spowodowany ciągle poszerzającym się zasobem danych, które dziecko zdobywa dzięki percepcji. W zależności od treningu i budowy układu neurologicznego dzieci różnią się między sobą tempem reakcji motorycznej (ruchowej) na otrzymywane bodźce, określanej jako refleks.

Monika Sobkowiak

źródło: M. Sobkowiak, Jak wspierać rozwój przedszkolaka…